 |
Berlijn, een verdeelde stad 1945-1990
Een van mijn verzamelgebieden van postzegels is Duitsland Berlijn. Het is een dubbelverzameling. Dat wil zeggen, dat ik de postzegels van dit verzamelgebied postfris en gebruikt (gestempeld) verzamel. Recentelijk kon ik weer een aantal ontbrekende zegels, uit een partij
Beroemde herkenningspunten op deze zegel uit 1987
die ik via een veiling had aangekocht, aan mijn verzameling toevoegen. Omdat ik feitelijk niet zo veel wist van Berlijn, behalve hetgeen op de postzegels afgebeeld staat, ben ik op internet en in literatuur op zoek gegaan naar de achtergronden van de periode, dat de postzegels van Berlijn zijn uitgegeven.
Een klein stukje historie tot 1945.
De geschiedenis van Berlijn gaat terug tot in de dertiende eeuw. Dit is voor een stad als Berlijn, vergeleken met andere grote Europese steden, relatief jong. Vele ander grote Europese steden zijn veelal
De Fischerbrücke, het hart van het oude Berlijn
aanzienlijk ouder. Oorspronkelijk bestond Berlijn uit twee delen Berlijn en Colln. De naam Berlijn is mogelijk afgeleid van het Slavische woord “berl”, dat moeras betekent. Colnn is vermoedelijk afgeleid van Colonia. Het kan zijn dat daarmee een kolonie van Berlijn bedoeld wordt, maar het kan ook een verwijzing zijn naar de stad van herkomst van de eerste bewoners.
De stad Berlijn is rond 1230 gesticht door de graven Johan I en Otto III. Berlijn lag aan de rivier de Spree. De aktes van de stichting van de stad zijn helaas niet bewaard gebleven. Wellicht dat in die aktes vermeld stond hoe tot de naam Berlijn-Colnn tot stand gekomen was.
In 1251 wordt Berlijn voor het eerst genoemd. Voor Colnn is dat het
Berlijn aan de Spree
jaar 1261. Uit archeologische vondsten is gebleken, dat al voor de stadsstichting er al bebouwing moet zijn geweest. In 1307 werden de twee gemeenschappen samengevoegd tot 1 gemeenschap. In dat jaar besloten de twee stadsdelen een verdrag tot betere en verdergaande samenwerking. Wel hielden beide stadsdelen een aparte bestuursraad. Die samenwerking was een bittere noodzaak in de toen zeer woelige tijden. Door de samenwerking werd de stad als eenheid gezien. De stad werd verder uitgebreid Dorpen in het noorden en zuiden werden opgekocht en bij de stad gevoegd. Uit archieven is af te leiden, dat rond 1400 de stad ongeveer 8000 inwoners telde.
Slot Charlottenburg
Vanaf 1319 werd er lang en bloedig gestreden om het bezit van het gebied Brandenburg. In 1415 werd Frederik van Hohenzollern, door de keizer van het Heilige Romeinse Rijk, tijdens het Concilie van Konstanz door Koning Sigmund benoemd tot keurvorst van Brandenburg. Deze Hohenzollern-dynastie heeft 500 jaar bestaan. Berlijn was inmiddels ook een Hanzestad geworden.
De Brandenburger Tor
Door de snelle economische groei ontstond aan het einde van de 19e eeuw een grote toename van de bevolking. Tussen 1819 en 1840 groeide het inwonertal van ongeveer 201.000 naar 328.000. Omdat binnen de stadsmuren maar beperkt ruimte was om deze bevolkingsgroei op te vangen en nieuwe huisvesting noodzakelijk was werden daarvoor landbouwgronden in het noordoosten en zuidwesten opgekocht, om deze te kunnen bebouwen. De oude wegenstructuur bleef behouden en nieuwe straten werden zo aangelegd, dat vierkante stukken bouwgrond ontstonden, diagonaal doorsneden door de oude straten.
De Gendarmenmarkt, een van de mooiste pleinen in Berlijn
Op 18 januari 1871 stichtte Otto von Bismarck het Duitse Rijk met als hoofdstad Berlijn. Na het einde van de eerste wereldoorlog werd in 1918 in Berlijn de Republiek uitgeroepen. In 1920 werden meerdere steden en gebieden rond Berlijn geannexeerd. Het nieuwe Groot-Berlijn telde toen bijna 4 miljoen inwoners. Berlijn was in die tijd een bruisende metropool met een zeer gevarieerd uitgaansleven.
Na de machtsgreep van de Nationaal Socialisten werd Berlijn de hoofdstad van het Derde Rijk. In 1936 was Berlijn de stad waar de Olympische Zomerspelen werden georganiseerd. Het voorlopige einde van Berlijn als hoofdstad van achtereenvolgens Pruisen (1701-1918), het Duitse Keizerrijk (1871-1918), de Weimar Republiek (1918-1933) en het derde Reich (nazi-Duitsland) eindigde in 1945 aan het einde van de Tweede Wereldoorlog. In april 1945 vielen troepen van de Sovjet-Unie Berlijn binnen. Straat voor straat moest de stad veroverd worden.
De Kaiser Wilhelm Gedächtniskirche, symbool van de verwoesting
Tweede Wereldoorlog. In april 1945 vielen troepen van de Sovjet-Unie Berlijn binnen. Straat voor straat moest de stad veroverd worden. Tienduizenden soldaten en burgers kwamen hierbij om het leven. Na de zelfmoord van Adolf Hitler, capituleerde Duitsland en was de Slag om Berlijn ten einde. De verwoestingen in de slag om Berlijn aan het eind van de tweede wereldoorlog waren enorm. Door deze enorme schade en de sloop van stadsmuren en grachten in de 19e en 20e eeuw was de grandeur van de stad Berlijn verdwenen. Wat overbleef was een enorme puinhoop.
Opdeling.
Ondanks het feit, dat alleen de Sovjets Berlijn hadden veroverd werd na afloop van de Tweede wereldoorlog bezet door troepen va Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Tijdens de conferentie van Potsdam in 1945 werd Berlijn, net als de rest van Duitsland verdeeld in vier sectoren. In het oostelijk gedeelte de Sovjets. In het westelijk gedeelte de Fransen, Britten en Amerikanen. Feitelijk gezien een vreemde situatie, omdat hierdoor West-Berlijn een enclave vormde in het door de Sovjets veroverde en bezette gedeelte van Duitsland lag. Dat kon op termijn niet anders dan tot problemen leiden.
De Conferentie van Potsdam, waarbij Duitsland en Berlijn werden opgedeeld
De geallieerden hadden geen duidelijk plan opgesteld hoe ze in het verslagen Duitsland te werk zouden gaan. Demilitariseren en denazificeren, daar waren de Russen, Britten en Amerikanen het wel over eens. Dat was ook de reden om Duitsland, in afwachting van een hereniging, in bezettingszones te verdelen. Ook ten aanzien van Berlijn werd dat besloten. Tijdens de conferenties van Jalta en Potsdam werd echter duidelijk dat het geallieerde kamp over veel andere zaken sterk van mening verschilde. Al snel na de tweede wereldoorlog kwam Europa
De Rijksdag
in het teken te staan van de tegenstellingen tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. De term "ijzeren gordijn" is afkomstig uit een door Churchill, inmiddels premier van Groot-Brittannië af, uitgesproken rede in Fulton (VS). Aan de ene kant van het gordijn stond het democratische West-Europa, gesteund door Amerika en aan de andere kant het Communistische Oost-Europa, onder invloed van de Sovjet-Unie.
Berlijn werd het brandpunt van de "koude oorlog", omdat de stad middenin de Sovjet-bezettingszone lag. Terwijl in het westelijk deel van Berlijn de drie bezettingsmachten meer gingen samenwerken, zette de Sovjet-Unie een geheel andere politieke lijn uit. Daarnaast had de
Ernst Reuter, burgemeester van Berlijn 1948-1953
opdeling van de stad grote gevolgen voor de ontwikkeling en de wederopbouw. Terwijl in het westen de wederopbouw, met vooral Amerikaanse steun, voortvarend van start ging, verpauperde het oostelijk deel van Berlijn zienderogen, mede wegens het gebrek aan allerlei zaken die voor de wederopbouw nodig waren. Er waren enorme tekorten en de economie draaide niet goed. Na het einde van de Tweede oorlog, was o.a. alles wat bruikbaar was naar de Sovjet-Unie getransporteerd om de tekorten, die daar tijdens de Tweede oorlog waren ontstaan enigszins aan te vullen.
Tiergarten, in het hart van Berlijn
Dit alles leidde tot grote ergernis van de Sovjet-Unie. Rusland hoopte door een blokkade van Berlijn, dat deel van Duitsland (West-Berlijn) alsnog in te lijven en de controle te krijgen over het gehele oostelijke deel van Duitsland. Op 21 juni 1948 werd de Autobahn tussen het westelijk gedeelte van Duitsland en Berlijn afgesloten en werd getracht te voorkomen, dat de mensen de stad ontvluchten. Op 21 juni 1948 werden ook de waterwegen afgesloten en twee dagen daarna alle treinverbindingen. Hierdoor waren de inwoners van Berlijn afhankelijk van de Sovjets voor voedsel en andere producten. Op 24 juni 1948 kondigden de Russen aan, dat de inwoners van het Westelijke zones van Berlijn niet door hen van voedsel zouden worden voorzien.
De Philharmonie, thuisbasis van de Berliner Philharmoniker
Op 24 juni 1948 blokkeerden de Sovjet-Unie (Rusland) de onder hun controle staande bezettingszone van het land, waardoor er geen verbinding over land bestond tussen West-Berlijn en de andere delen van Duitsland, die onder controle stonden van Frankrijk, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten. Door deze blokkade was het niet mogelijk om West-Berlijn over land van goederen te voorzien. Harry Truman, op dat moment president van de Verenigde Staten besloot onmiddellijk dat de Verenigde Staten hun recht om in Berlijn aanwezig te zijn niet zou opgeven, zelfs al zou dat tot een oorlog leiden. Al op 26 juni 1948 werd een kleinschalige luchtbrug opgezet om de Westerse troepen in Berlijn te bevoorraden.
Luchtbrug naar Berlijn
Langzamerhand werd deze luchtbrug uitgebreid om ook de bevolking van West-Berlijn te bevoorraden. Aanvankelijk draaide de luchtbrug voornamelijk om voedsel en kolen., later werden daar ook winterkleding en medicijnen aan toegevoegd. Ook vond personenvervoer plaats, als dat noodzakelijk was. De meeste producten waren afkomstig uit de Verenigde Staten, omdat de productie van goederen in Frankrijk en Groot- Brittannië zelf nog de naweeën kenden van de Tweede Wereldoorlog.
De blokkade duurde van 24 juni 1948 tot 12 mei 1949. Een van de belangrijkste plaatsen in deze gigantische logistieke operatie was vliegveld Tempelhof. Dagelijks werd 4500 ton aan producten die Berlijn dagelijks nodig had ingevlogen. Deze operatie stond in eerste instantie bekend als Operation Vittles (Amerikaanse codenaam), Plain Fare (Britse
Vliegveld Tempelhof
codenaam). In juli 1948 werd de operatie omgedoopt in Combined Airlift Taskforce. De Amerikaanse en Britse vliegtuigen werden wel lastig gevallen door Sovjetvliegers, maar zij zijn nooit aangevallen. Aan het einde van de blokkade waren er 79 slachtoffers (31 Amerikanen, 39 Britten en 9 Duitsers) gevallen door ongelukken. In totaal is 2.400.000 ton aan producten ingevlogen. Het record staat op16 april 1949 toen op 1 dag 12940 ton vracht vervoerd werd. Deze dag staat bekend als "Easter Parade". De blokkade van Berlijn was een van de eerste beproevingen van de Koude Oorlog. Door de houding van de Verenigde Staten, Groot- Brittannië en Frankrijk en de gigantische luchtbrug mislukte het plan van de Russen om de stad volledig over te
Luchtbrug monument
nemen. Ook deden de Russen niets om de luchtbrug tegen te houden. Ze verwachtten dat de coalitie na verloop van tijd de moed op zou geven. Bovendien waren ze bang, dat een militaire interventie zou leiden tot een nieuwe oorlog, waarbij de tegenpartij nucleaire wapens in bezit had. Op 12 mei 1949 werd de blokkade opgeheven, aanvankelijk nog mondjesmaat, maar al snel werden auto’s en treinen weer toegelaten. De luchtbrug bleef in werking tot september 1949 toen het vervoer over land weer genormaliseerd was.
Hoewel de blokkade voorbij was bleef de relatie tussen de Sovjet-Unie en het Westen gespannen. Terwijl West- Duitsland zich tot een democratisch land ontwikkelde en de economie floreerde, was dat in Oost- Duitsland het tegenovergestelde. Oost-Duitsland werd een communistische
Het nieuwe vliegveld Tegel
satellietstaat en werd van alle satellietstaten door de Sovjets het strengst gecontroleerd. Ook Berlijn ondervond hiervan de gevolgen. Berlijn leef verdeeld in een oostelijke en een westelijke sector, waarbij de grens tussen beide sectoren steeds strenger werd bewaakt door Sovjet- en Oost-Duitse troepen.
In 1949 werd de Bondsrepubliek Duitsland opgericht, bestaande uit de Franse, Engelse en Amerikaanse sector. Enkele maanden later in oktober 1949 werd de Sovjet-sector omgevormd tot de Duitse Democratische Republiek (DDR). De DDR kreeg een
In 1954 hielden de vier bezettingsmachten een conferentie in Berlijn
communistische regering en Oost-Berlijn werd tegen alle gemaakte afspraken in de hoofdstad van de DDR. Het bestuur van Berlijn was al in 1948 gesplitst, omdat in de oostelijke sector verkiezingen voor een magistraat verhinderd werden. Oost-Berlijn stelde een eigen, niet door verkiezingen gekozen en gelegitimeerde magistraat in.
Na de stichting van de Bondsrepubliek Duitsland nam West-Berlijn vrijwillig alle wetten over van de Bondsrepubliek. Door de Bondsrepubliek werd West-Berlijn beschouwd als een deelstaat. West-Berlijn werd niet de hoofdstad van de Bondsrepubliek Duitsland. Ook was er geen dienstplicht en de West-Berlijnse afgevaardigden hadden geen stemrecht in de Bondsdag.
Vanwege de economische omstandigheden vluchtten steeds meer DDR-burgers naar West-Berlijn. Om deze vluchtelingenstroom tegen te houden werd in 1961 door de Oost-Duitse machthebbers besloten West- Berlijn te isoleren. In eerste instantie werden prikkeldraadversperringen
Stadhuis van de deelgemeente Schöneberg, waar Kennedy zijn rede uitsprak
aangebracht. In de nacht van 13 augustus 1961 werd begonnen met de bouw van een muur, dwars door Berlijn. Er waren een paar doorgangen, die onder meer dienden om westerse toeristen toe te laten en die het mogelijk maakten om Oost-Berlijn 1 dag te bezoeken. De meeste bekende doorgang was Checkpoint Charlie. Vanaf het moment dat begonnen werd met de bouw van de muur konden de Oost-Berlijners niet meer naar hun werk of familie in West-Berlijn. Na een bezoek van President Kennedy van de Verenigde Staten aan West-Berlijn kwam er een overeenkomst om de grens over te kunnen gaan. Tijdens dit bezoek, wat mede bedoeld was om de Berlijners een hart onder de riem te steken, sprak Kennedy in zijn toespraak de wereldberoemd geworden woorden "Ich bin ein Berliner".
Voor de DDR was de muur bedoeld om het fascisme buiten te houden
De Berlijnse muur was een 100 meter brede constructie van opeenvolgende obstakels. De muur was 43,5 km lang en een onderdeel van de Duits-Duitse grens. De muur stond geheel op grondgebied van de DDR. Toen de muur klaar was werd een strook niemandsland gecreëerd. Dit stuk land werd open gelaten en lag bezaaid met landmijnen, boobytraps, hakenkruizen en prikkeldraad. Ondanks deze versperringen deed menig Oost-Duitser een poging om naar het westen te komen. Tijdens het bestaan van de muur zijn ongeveer 200 mensen om het leven gekomen. Officiële cijfers omtrent het werkelijk aantal slachtoffers zijn niet bekend.
Olifantenpoort van de dierentuin "Zoo"
Tientallen jaren bleef dit zo. Aan de deling van Berlijn kwam een einde in 1989 toen de ontevredenheid in de DDR zo groot werd, dat het regime er geen grip meer op had. In de nacht van 9 november 1989 werd de muur door demonstranten langzaam afgebroken. Hiermee werd de grens tussen Oost- en West-Berlijn na jaren van scheiding weer geopend. Op 3 oktober 1990 werd Duitsland officieel herenigd. Hier bij traden de Oost-Duitse deelstaten, die in 1952 waren afgeschaft en in 1990 heropgericht werden, weer toe als deelstaten van de Bondsrepubliek Duitsland. Ook West- en Oost-Berlijn werden samengevoegd tot 1 deelstaat en werd Berlijn ook weer de hoofdstad van Duitsland. In 1991 werd de beslissing genomen om de regering van Bonn naar Berlijn te laten verhuizen. Sinds 19 april 1999 vergadert het parlement in de Bondsdag te Berlijn. Dit bevindt zich in de oude Rijksdag, dat volledig is gerestaureerd.
Postzegels.
De Berlijnse beer
Op 19 mei 1945 ging op bevel van het Sovjetische Militaire Commando ging het Postwezen in Groot-Berlijn over naar de magistraat van de stad Berlijn. Aan deze stedelijke omstandigheid veranderde niets toen op 11 juli 1945 het Postwezen overging naar het Geallieerde Commando voor de stad Berlijn. Zo werd het besluit van 20 mei 1945 om voor Groot-Berlijn eigen postzegels her uit te geven erkend. Deze zegels waren in eerste instantie alleen geldig binnen Berlijn. Vanaf 3 augustus 1945 konden deze postzegels binnen Berlijn en vanaf 7 augustus 1945 naar alle oorden van de SBZ voor brieven en briefkaarten gebruikt worden.
Voor de overige postzendingen waren deze postzegels vanaf 15 augustus 1945 binnen de SBW en vanaf 24 oktober 1945 voor de west zone toegestaan.
Berlijn was in 1988 Culturele hoofdstad
van Europa
Deze zogenoemde Berenpostzegels (Bärenmarken), werden vanaf 28 oktober 1945 ook in de Provincie Brandenburg uitgegeven en frankeergeldig. Zie Michelcatalogus 1-7 Duitsland Berlin und Brandenburg. Deze zegels zijn er in twee uitvoeringen sagezahnartig en zickzackformig. De zegels komen ook voor met de opdruk Sowletische Besatzungs Zone.
De beer staat in het wapen van Berlijn. Dat is al eeuwen zo. Men neemt aan dat de beer is verbonden met de eerste drie letters van Berlijn (Bär). De beer, symbool van Berlijn, stoer en altijd aan het werk.
In heel West-Duitsland was een toeslagzegel van 2 Pf. verplicht voor de wederopbouw van Berlijn
In de periode 8 december 1945 tot en met 31 oktober 1946 waren alle AM-postzegels in alle sectoren van Berlijn geldig. Zie Michel 1-35 Duitsland Amerikaanse en Britse Zone. Daarnaast mochten van eind december 1945 tot 18 juli 1946 de OPD en lokale uitgaven uit de Sovjetische Zone, zo lang zij niet uit de roulatie waren genomen, in Berlijn als frankeerwaarde te gebruiken. De gemeenschappelijke uitgaven van de Geallieerde Bezetting werden in alle sectoren van Berlijn gebruikt.
In Berlijn mochten onherkenbaar gemaakte postzegels van het Derde Rijk niet gebruikt worden.
Vanaf 12 november 1945 waren de OPD-uitgaven (OPD Schwerin, OPD Dresden, PD Provinz Sachsen, OPD Erfurt en OPD Leipzig en vermoedelijk vanaf eind december 1945 ook de lokale uitgaven ook in de Provincie Brandenburg te gebruiken.
Opdruk in zwart en rood
Vanaf 3 september 1948 werden voor West-Berlijn eigen postzegels uitgegeven. In eerste instantie werden hiervoor uitgegeven postzegels uit de serie Geallieerde Bezettingsuitgaven gebruikt. In 1948 werden deze overdrukt met de tekst Berlin in zwart (de z.g.n. zwartopdrukken). In de periode 20 januari 1949 tot 21 maart 1949 werden de zegels uit de hiervoor genoemde uitgaven uitgegeven met de tekst Berlin in rood (de z.g.n. roodopdrukken).
De eerste echte eigen postzegeluitgiften voor West-Berlijn werden uitgegeven op 9 april 1945. Het betreft de uitgiften terzake van het 75 jarig bestaan van de Wereldpostvereniging (U.P.U.).
Vanaf 20 januari 1950 waren de postzegeluitgiften van West-Berlijn, zo lang zij frankeergeldig waren, ook te gebruiken in het gebied van de Bondsrepubliek Duitsland.
Vanaf ongeveer medio 1960 zijn de uitgaven van West-Berlijn veelal gelijk aan de uitgiften uit die tijd van de Bondsrepubliek Duitsland. Het enige verschil is, dat op de zegels van West-Berlijn de tekst Berlin is toegevoegd.
De laatste postzegel van West-Berlijn werd uitgegeven op 27 september 1990. Het betreft een postzegel ter nagedachtenis van de 200e geboortedag van Adolph Diesterweg, een pedagoog. (Whats in a name).
Ik hoop dat U door middel van dit artikel enigszins een inzicht heeft gekregen over Berlijn en met name over de hectische periode (1945-1990) in de geschiedenis van Berlijn. Als verzamelgebied is het voor postzegelverzamelaars een interessant gebied met een relatief beperkte periode.
Mocht U meer willen weten over deze hectische periode of over de stad Berlijn zelf, neemt U dan de moeite om te gaan zoeken op internet of boeken ter hand te nemen over de stad Berlijn.
Maarten Veuger
|
