Engelen bestaan niet (?!) Met deze beroemde tv-tune opende eind jaren tachtig Ron Brandsteder zijn populaire Ron’s Honeymoon Quiz. Maar of hij nu gelijk heeft of niet, een feit is dat engelen al vele eeuwen voorkomen, niet alleen in het volksgeloof maar ook in de officiële kerkelijke leer. U begrijpt het al: met de kerst in aantocht gaat dit artikel over engelen. Niet alleen de engelen die in het kerstverhaal een rol spelen, maar ook die in andere functies optreden en zelfs engelen in andere religies. Want niet alleen het Christendom kent engelen. Enfin, lees het verhaal en veel zal u duidelijk worden. Engelen, of aan engelen verwante personages, komen al voor in de Egyptische oudheid en in mythologieën en religies in Mesopotamië. Naast de vele grote en bekende goden waren er ook kleinere goden of wezens die enige goddelijke kwaliteit bezaten. Vaak werden deze voorgesteld als vogel, soms met mensengezicht, omdat vogels vaak als verbinding tussen het aardse en het hemelse werden gezien. Een van de eerste volken die een hiërarchie brachten in de goddelijke machten en krachten waren de Syriërs. Zij onderscheidden engelen in negen klassen en drie orden, een hoogste, middelste en laagste. De hoogste orde bestond uit Cherubijnen (ook Cherubs genoemd of met het Hebreeuwse meervoud: Cherubim), Serafijnen (Serafs, Serafim) en Tronen. De middelste uit Heren, Machten en Heersers, en de laagste orde waren de dienaren die mensen persoonlijk bewaakten. In de Syrische traditie hebben engelen nog veel gemeen met de lagere godheden van de Egyptenaren. De hoogste en meest toonaangevende engel bij de Syriërs is Gabriël, die bemiddelt tussen God en zijn schepping. De goden en godheden in o.a. de Egyptische en Assyrische beschavingen worden algemeen beschouwd als het prototype van de engel in de drie grote monotheïstische religies: het jodendom, het christendom en de islam. Tijdens de Babylonische ballingschap zouden de Joden vertrouwd zijn geraakt met deze wezens, die toen nog vaak voorgesteld werden als een samenstelling van leeuw, vogel en mens, Zo althans worden de bewakers en beschermers van de Ark in de tempel uitgebeeld, die op de vier hoeken rond de Ark werden geplaatst. Onder invloed van het Babylonische en vooral Perzische geloofssysteem ontwikkelde zich een uitgebreide engelenleer, waarbij hemelse functionarissen God assisteerden en klaarstonden om Zijn bevelen op te volgen. Langzaam aan ontwikkelde deze hemelde regering zich naar het patroon van een aardse hofhouding, namelijk het indrukwekkende en goed georganiseerde Perzische hof. Het jodendom, christendom en de islam gaan ervan uit dat het aantal engelen astronomisch is; zo wordt er in de Bijbel gesproken over tienduizenden maal tienduizenden. Er bestaat een zekere rangorde onder de engelen; echter verschilt het aantal orden en de benamingen daarvan per godsdienst. In de christelijke traditie staan serafijnen aan het hoofd van de engelenhiërarchie, in de islam zijn dat de aartsengelen. Engelen kunnen verschillende taken toebedeeld krijgen, de belangrijkste is echter toch die van boodschapper. In het Christelijke kerstverhaal verschijnt de engel Gabriël aan Maria met de verkondiging dat zij de Messias ter wereld gaat brengen. In de kerstnacht werden herders op het veld door engelen opgeroepen de nieuwgeboren verlosser te gaan zoeken. Volgens de Islam zou Mohammed de Koran van de aartsengel Djibril ontvangen hebben met de opdracht deze van buiten te leren. Als strijders van God (de hemelse heerscharen) voeren zij zowel een geestelijke als fysieke strijd in de hemelse gewesten en op aarde, tegen boze geesten (de duivel) en tegen mensen die Gods plannen willen verijdelen. Engelen zijn ook de bewakers van de muren en toegangspoorten van de hemel en de hel. Zij zijn daarnaast uitvoerders van Gods wil. In de hemel zijn de engelen de aanbidders van God, deze worden in de Bijbel aangeduid als 'serafijnen' en in de Joodse boeken en de Koran als 'serafim' (meervoud). Als aanbidders vormen zij ook het hemelse engelenkoor. Tenslotte zijn engelen de dienaren van mensen, zij beschermen hen en dragen hen op handen. Hoe vaak wordt niet gezegd, als iemand aan een ongeluk of ramp ontsnapt is: "hij had een engeltje op z’n schouder". De traditie van de Rooms-katholieke Kerk leert dat een mens vanaf de geboorte tot de dood omringd wordt door de bescherming en de voorspraak van engelen. Iedere gelovige wordt terzijde gestaan door een engel (beschermengel of engelbewaarder) om hem als een behoeder en herder door het leven te leiden. De Orthodoxe Kerk leert dat een mens een beschermengel toebedeeld krijgt na het sacrament van de doop. Als een mens echter veel zondigt en daarover geen berouw heeft, verwijdert hij zijn beschermengel van zich. Engelen kunnen menselijke eigenschappen hebben, daarom zijn het ook niet echt goddelijke wezens. Zo kunnen ze ouder worden, lijden en zelfs sterven. Daarentegen beschikken engelen volgens de Bijbel over bovennatuurlijke krachten, capaciteiten en kennis. Engelen staan boven de natuurwetten en zijn tot dingen in staat die voor de mens onmogelijk zijn. Volgens de christelijke traditie hebben engelen, net als de mensen, een vrije wil en kunnen voor of tegen God kiezen. De christelijke traditie maakt wel een groot onderscheid in deze keuze tussen engelen en mensen: engelen kunnen éénmaal kiezen vóór of tegen God, in tegenstelling tot de mensen, die zich door hun zonden veelvuldig van God afkeren, maar voor wie de mogelijkheid tot berouw en bekering blijft bestaan. Deze vrijwillige en eenmalige keuze door de engelen, voor of tegen God, is ergens in het begin van de geschiedenis gemaakt want in het paradijs was Satan, de voormalige aartsengel Lucifer, al aanwezig in de gedaante van een slang die Adam en Eva verleidde tot zonde tegen God. In de Islam wordt de duivel djinn genoemd. In het nieuwtestamentische boek Openbaringen is het de aartsengel Michael die de goddelijke heerscharen aanvoert in de strijd tegen Satan. Hij wordt daarom vaak afgebeeld met een zwaard in de hand. Hij verdreef met zijn leger de gevallen engelen onder leiding van Lucifer uit de hemel, waarna deze de verpersoonlijking werd van het kwaad. Volgens de traditionele, christelijke theologie was Satan oorspronkelijk een van de machtigste aartsengelen. Hij werd echter jaloers op God, wilde zich aan Hem gelijkstellen en werd God ongehoorzaam. Dit luidde zijn val in. Hierbij wist hij een derde van Gods engelen aan zijn zijde te krijgen. Deze 'gevallen engelen' verwerden tot demonen die Satan tot leider verkozen. Volgens verschillende bijbelpassages was trots de voornaamste drijfveer van Satan. Hieruit volgde hoogmoed en jaloezie op God. Satan verlangde Gods plaats in te nemen en goddelijke eer en aanbidding te ontvangen. Zijn volgelingen, gevallen engelen en mensen, verlangen ten diepste hetzelfde. Achter veel 'succesvolle' mensen in verleden en heden, zoals dictators, valse profeten en rijkaards, zouden Satan en zijn demonische engelen de bewerkstellers van dit 'succes' zijn. In de late Middeleeuwen was de duivel een veelvoorkomend thema in beeldende kunst en literatuur. Gebeurtenissen die de mens niet verklaren kon (en dat was in die tijd heel veel) werden afgedaan als het werk van de duivel, vooral als dit ingrijpende dingen betrof zoals bijvoorbeeld een natuurramp of misoogst. Heksen kregen dan vaak de schuld, zij werden gezien als mensen die een verbond met de duivel hadden gesloten. Als tegenprestatie verschafte de duivel deze mensen (meestal vrouwen) een bovennatuurlijke kracht, waardoor zij in staat zouden zijn veel kwaad te verrichten. In de 16e en 17e eeuw werden veel mensen, vooral vrouwen, die verdacht werden van hekserij publiekelijk verbrand. Naast Michael zijn andere belangrijke aartsengelen Gabriël, de boodschapper die de geboorte aankondigde van Johannes de Doper en aan Maria verscheen voor de geboorte van Christus (de annunciatie, een veel voorkomend thema in de schilderkunst en dus ook op kerstzegels), Rafaël, de beschermheilige van reizigers en ook bekend als genezer, en Uriël, die volgens de Joodse traditie regeert over de wereld van de gestorvenen. Engelen kunnen een willekeurige uiterlijke vorm aannemen. In de christelijke traditie hebben engelen vaak een volmaakt menselijk uiterlijk, veelal dat van een jongeling, hoewel engelen geslachtloos zijn. In de verhalen uit de Bijbel worden engelen in een aantal gevallen als gewone bezoekers uitgebeeld, en in eerste instantie niet als zodanig door de mens herkend. Ook in de islam wordt dit vermeld: zo dacht Mohammed, bij de verschijning van aartsengel Djibriel (Gabriël), te doen te hebben met een djinn. Soms komen engelen ook voor in de gedaante van een vreeswekkend en lichtuitstralend wezen en is hun verschijning voor de mens fysiek bijna ondraaglijk. Engelen worden - in de kunst en op bijvoorbeeld iconen - meestal afgebeeld als wezens met vleugels. Dat is begrijpelijk, ze moeten immers verbinding met de hemel onderhouden. Toch zijn er in de Bijbel en in joodse geschriften geen teksten waarin engelen, als ze een boodschap komen brengen, een dergelijk uiterlijk hebben; Jacob zag bijvoorbeeld engelen met behulp van een (Jacobs)ladder uit de hemel neerdalen. Anders is dat met engelen die de grootheid van God verkondigen, zoals in Jesaja 6 (serafijnen met zes vleugels) en Ezechiël 1 (wezens met vier vleugels). In de Koran wordt ook geschreven dat engelen vleugels hebben, wel "twee, drie en vier". De wijze waarop engelen worden afgebeeld berust grotendeels op algemeen aanvaard gebruik: voor de mens zijn engelen bovennatuurlijke en onlichamelijke wezens, die niet waarheidsgetrouw zijn af te beelden. Binnen de kerk is Angelologie de theologische discipline die zich bezighoudt met de leer van de engelen. Volgens de huidige katholieke heiligenkalender is 29 september de feestdag van de aartsengelen Michaël, Gabriël en Rafaël. Of je nu wel of niet gelooft in engelen, een feit is dat er in de huidige maatschappij mensen zijn die zo onbaatzuchtig, behulpzaam en liefdevol verzorgend handelen, dat ze gerust als 'engel' bestempeld kunnen worden, zeker voor hun directe omgeving. Het zou een mooie gedachte zijn, als u over enkele weken weer bij de kerstboom zit die wellicht gedecoreerd is met engelenfiguren en engelenhaar, om iets van deze onbaatzuchtigheid en behulpzaamheid in uw eigen leven proberen te brengen. Ik wens u allen een fijne en engelachtig sfeervolle kerst. Ton Vis