De Olympische Spelen bij de oude Grieken Op vrijdag 13 augustus gaan de Olympische Spelen weer van start, het grootste internationale sportevenement ter wereld. Bij deze 28ste spelen in onze (moderne) tijd keren we terug naar Griekenland, het land waar de Olympische Spelen vele eeuwen terug ontstaan zijn. Stadion in de open lucht, zoals het ook in de oudheid gebruikelijk was Kranten en tijdschriften staan nu al bol van de artikelen over de naderende sportieve strijd, vandaar dat ik u in het kader van de Spelen liever een kijkje gun in de geschiedenis, hoe in de oudheid de Spelen zijn ontstaan en welke sporten er toen beoefend werden. Algemeen wordt aangenomen dat de eerste Spelen in het jaar 776 voor Christus (-776) werden gehouden, hoewel er vóór dit jaartal ongetwijfeld op kleinere schaal ook al sportwedstrijden gehouden zullen zijn. Het heiligdom Olympia, aan de voet van de Kronosheuvel De plek waar de Spelen gedurende meer dan 10 eeuwen om de vier jaar gehouden werden was Olympia, een heilige plaats in de landstreek Elis. Hier, aan de voet van de beboste Kronosheuvel en begrensd door de rivieren Alfeios en Kladeios, lag het oudste en belangrijkste heiligdom van de Grieken. In de loop der eeuwen verrezen hier vele monumentale gebouwen, waarvan de tempel van Hera de mooiste was en die van Zeus de belangrijkste. Buiten de muren van het heiligdom lagen het stadion, de verblijven van de priesters, van de gasten, de baden en de worstelschool. De restanten van het oude stadion in Olympia Het U-vormige stadion van Olympia was 212,5 meter lang en 28,5 meter breed, en bood plaats aan ca. 45.000 toe-schouwers die voor het merendeel op de grond plaatsnamen. Zitplaatsen waren voorbehouden aan vooraanstaande personen zoals de Hellanodikai, de scheidsrechters van de wedstrijden, en aan de priesters. Niet ver van dit stadion bevond zich het hippodroom, het stadion waar de paardenraces werden gehouden. Andere gebouwen waren het ‘bouleuterion', twee gebouwen met vergaderzalen voor de administratieve diensten van de Spelen, met daar tussenin Een atleet legt de Olympische eed af het altaar van Zeus waarop de deelnemers aan de Spelen de eed aflegden, het ‘prytaneion' waar het overwinningsbanket plaatshad, het ‘palaestra', de worstelschool en het ‘gymnasium', het trainingsoord van de deelnemers. De ruïnes van het oude Olympia werden in 1875 door de Duitser Ernst Curtius ontdekt en blootgelegd, op het hippodroom na dat na aardbevingen in 522 en 551 en overstromingen van de Alfeios volledig is weggespoeld. De Spelen stonden open voor atleten uit alle Griekse stad-staten, of deze nu in Griekenland zelf lagen of in zuid-Italië, iedere Griek mocht meedoen. Niet-Grieken waren niet welkom op de Olympische Spelen en vrouwen, op ongetrouwde meisjes na, mochten helemaal niet aanwezig zijn. De openingsceremonie door de Hellanodikai De organisatie was in handen van de Hellanodikai, een soort priesters die er op toezagen dat de atleten minstens tien maanden voor de Spelen in training gingen. Daarnaast hadden zij de taak om het terrein van Olympia klaar te maken voor het grote evenement waar duizenden mensen op af kwamen. De Grieken waren een krijgshaftig volk en er werden herhaaldelijk oorlogen uitgevochten, maar tijdens de Op dit schild staat de gewijde wapenstilstand verordonneerd Olympische Spelen werden alle vijandelijkheden gestaakt, zodat de atleten, hun begeleiders en bezoekers veilig en in vrede naar Olympia konden afreizen. Het Olympisch treffen had plaats in elke negenennegentigste maand van de toenmalige tijdrekening, en begon bij volle maan. In onze tijdrekening omgezet is dat tussen 6 augustus en 19 september, wat samenviel met de rustperiode voor landbouwers uit die tijd. We moeten hierbij niet vergeten dat Olympia ook een bedevaartsoord was voor de Griekse bevolking, die hier de goden een goede oogst kwamen afsmeken. Er zijn verschillende overleveringen met betrekking tot het ontstaan van de Olympische Spelen in de oudheid. Een legende uit de mythologie leert ons dat Pelops, de zoon van Tantalus, in Olympia de eerste Spelen heeft gehouden. Met een gouden snoeimes werden takken voor de overwinnaar gesneden van de heilige olijfboom op Olympia Deze Pelops was koning van Frygië en belandde, op zoek naar een vrouw, in Elis waar koning Oinomaos de hand van zijn dochter Hippodameia beloofde aan de man die hem met wagenrennen zou kunnen verslaan. Oinomaos gaf zijn tegenstanders echter geen kans de eindstreep te halen, hij doodde hen tijdens de wedstrijd met een koperen lans die hij van de krijgsgod Arens ten geschenke had gekregen. Zo kon hij het huwelijk van zijn dochter uitstellen, want een orakel had hem verteld dat hij door zijn schoonzoon zou worden vermoord. Ook wagenrennen werd een Olympisch onderdeel Pelops kende deze geschiedenis en verzon een list, waarbij hij de pennen van de as van Oinomaos' wagen door staafjes was liet vervangen. Toen de twee tegenstanders de landengte van Corinthe inreden raakte een van de wielen los en kwam de koning om het leven. Pelops huwde Hippodameia en besteeg de troon van Oinomaos. Om de gunst van de goden af te smeken liet hij in Olympia spelen organiseren, die volgens de legende van een ongekende pracht waren. Pelops werd in Olympia begraven en de Grieken noemden het zuidelijke deel van het land naar hem: de Peloponnesus. De Griekse god Apollo Andere Griekse geschiedschrijvers hebben een afwijkende lezing van het gebeurde. Zo beweert Pindarus dat Herakles, de zoon van Zeus, ter ere van zijn vader de Spelen heeft gecreëerd. Anderen zinspelen op een hardloopwedstrijd tussen Apollo en Hermes, die door de eerstgenoemde werd gewonnen. In de Ilias geeft Homerus, die vermoedelijk leefde in de 9de eeuw voor onze tijdrekening, een aangrijpende beschrijving van de wedstrijden die Achilles aan de voet van de muren van Troje liet houden ter ere van zijn gesneuvelde vriend Patroklos. Worstelaars op de scherf van een vaas Homerus beschrijft daarbij wagenrennen, vuistvechten, worstelen, hardlopen, discus- en speerwerpen, niet minder dan een volledig Olympisch programma. De oorsprong van de Olympische Spelen zal tussen mythe en werkelijkheid in liggen. De eerste Griekse atleet wiens naam voor altijd door een inscriptie in marmer werd vereeuwigd, is die van de hardloper Koroibos. In 776 v.Chr. won hij een loopwedstrijd over één stadie, de lengte van de renbaan in Olympia of ongeveer 192 meter. Het bijzondere is dat deze vermelding van de overwinning van een atleet de basis vormt van de tijdrekening in de Griekse oudheid. Van toen af aan is namelijk de Griekse tijdrekening in termen van olympiaden uitgedrukt. Een olympiade omvatte een cyclus van vier jaar, gelegen tussen twee opeenvolgende Olympische Spelen. In alle Helleense steden werd deze kalender gebruikt. Het ontsteken van het Olympisch vuur Vandaar ook dat niets of niemand het doorgaan van de Olympische Spelen kon en mocht verhinderen. Het was een min of meer heilig gebeuren dat meer dan duizend jaar stipt om de vier jaar werd georganiseerd. Vandaag de dag kan men niet met zekerheid zeggen op welke datum de stad Troje is ingenomen, wanneer Homerus precies gestorven is of wanneer Plato heeft geleefd. Maar wanneer Koroibos tot winnaar van de Olympische Spelen is gekroond staat onomstotelijk vast: drieëntwintig jaar voor de stichting van Rome, 776 jaar voor de geboorte van Christus. Het is de eerste vaste datum in de westerse beschaving. Hardlopers op een antieke Griekse vaas Oorspronkelijk zijn de spelen begonnen met één loopwedstrijd, de stadionloop, een onderdeel van een gemeenschappelijke eredienst in Olympia. De afstand van de stadionloop bedroeg één stadie of zeshonderd maal de goddelijke voet van Herakles. Omgerekend in de huidige lengtemaat is dat 192,24 meter, of zeshonderd maal schoenmaat 48. Bij de start plaatsten de deelnemers hun voeten in drempels die in een langwerpige marmeren steen waren gebeiteld. De stadionloop was een spurt in rechte lijn, waarbij de starter het vertreksein gaf door op een hoorn te blazen. Een valse start werd bestraft met de roede. Loopwedstrijd: de stadionloop Tijdens de veertiende Spelen, in 724 vóór onze tijdrekening, werd het programma uitgebreid met een tweede nummer dat over de dubbele afstand werd gelopen: de diaulos, te vergelijken met een moderne 400-meter wedstrijd. Weer vier jaar later kwam de dolichos op het programma, een lange-afstand wedstrijd over 24 lengten van het stadion of omgerekend ongeveer 4800 meter. Het stadion was niet als ovaal gebouwd zoals tegenwoordig, aan het eind moesten de lopers snel omkeren. Een bijzonder hardloopnummer, dat later werd toegevoegd, was de hiplotodromos, een lange sprint in wapenuitrusting. Sporters renden in dit nummer tegen elkaar gekleed met helm, schild en scheenbeschermers. Dit onderdeel maakt duidelijk waaruit de sporten oorspronkelijk zijn ontstaan: uit de opleiding tot krijgsman. Een hopliet is namelijk een Griekse soldaat die, bewapend met een hoplon, borstpantser, scheenplaten en lans, een geduchte tegenstander was. Een discuswerper bereidt zich voor Opvallend aan deze 15de Olympische Spelen was dat de deelnemers de onderdelen geheel naakt afwerkten. Hiervoor worden verschillende oorzaken aangegeven. De eerste is dat tijdens het nieuwe loopnummer, de dolichos, een van de deelnemers, Akanthos geheten, aan het begin van de wedstrijd zijn lendendoek verloor. Hij wilde niet opgeven en liep naakt door, en won de wedstrijd. Een andere verklaring is dat een zekere Orsippos ondervonden zou hebben dat men onder de hete zon van Olympia beter naakt kon lopen. Een derde versie voert aan dat een atleet tijdens het lopen over zijn lendendoek zou zijn gestruikeld en zó ongelukkig ten val kwam dat hij stierf. Het gevolg van deze naaktloperij is dat men vanaf dat moment gehuwde vrouwen de toegang tot de spelen weigerde, bang als men was dat zij weinig stichtelijke vergelijkingen tussen de rennende echtgenoten zouden maken. Ongehuwde vrouwen mochten wel naar binnen. Wie deze wet overtrad werd met de dood bestraft. De winnaar wordt door de Hellanodikai gekroond met olijftakken In de hele geschiedenis van de antieke Spelen is één geval bekend van een gehuwde vrouw die deze regel overtrad, en toch genade kreeg. Een zekere Kallipateira had zich als trainer vermomd om haar zoon aan het werk te kunnen zien. Ze verried zichzelf door haar zoon na de wedstrijd midden op de baan te omhelzen. Toch werd haar gratie verleend omdat ze deel uitmaakte van een beroemde familie van sportbeoefenaars. Haar vader en haar broers waren eveneens Olympisch kampioen en genoten een heldenstatus. Haar vergrijp had wel tot gevolg dat voortaan ook de trainers naakt in het stadion moesten verschijnen. Verspringer. In de oudheid sprong men vanuit stilstand, waarbij men gebruik maakte van gewichten om verder te komen In -708 werd het wedstrijdprogramma uitgebreid met een nieuw onderdeel: de pentatlon of vijfkamp. Deze omvatte de nummers hardlopen, verspringen, speerwerpen, discuswerpen en worstelen. De atleet die drie van deze nummers won werd tot winnaar van de vijfkamp uitgeroepen. Als geen enkele deelnemer drie onderdelen op z'n naam wist te brengen besliste een jury over de toekenning van de zege in de vijfkamp. Meestal gaf dan de overwinning in het worstelen de doorslag. Worstelstrijd tussen Peleas en Atalantos, op een amfora uit de 6de eeuw v.Chr. Het succes van de Spelen groeide met de jaren. In -708 werd het worstelen, een onderdeel van de pentatlon, ook een individueel nummer. In -688 kwam het vuistvechten, een voorloper van het boksen, erbij en in -680 het wagenrennen. Het pankration, een soort ‘freefight' waarbij alles was toegestaan behalve bijten, ogen uitsteken en vingers breken, werd in -648 een Olympische discipline. In -632 werden de eerste wedstrijden voor knapen op het programma van de Spelen gezet. Was het worstelen nog redelijk onschuldig, het vuistvechten was al heel wat gevaarlijker en bij het pankration konden weleens doden vallen. Het doden van de tegenstander was echter ten strengste verboden, Atleet gekroond met olijfkroon en gebeurde dat per ongeluk toch dan werd de atleet die het veroorzaakte direct gediskwalificeerd. De atleten streden enkel voor de eer, het enige dat de winnaar ontving was een lauwerkrans van olijftakken, die afkomstig waren van de heilige olijfboom voor de tempel van Zeus in Olympia. Met de zege bracht de winnaar echter ook roem voor de stad, en winnaars werden er als helden vereerd. Wagenrennen, hier een vierspan In het hippodroom werden de hippische sporten afgewerkt. Dit hippodroom was te vergelijken met het stadion van de hardlopers: niet meer dan een lange baan in de open lucht. Bij de wagenrennen deden wagens met twee en vier paarden mee. Ook waren er paardenraces die net zo in z'n werk gingen als in de huidige tijd. Niet de berijder van wagen of paard kreeg als hij won de overwinningstak, deze ging naar de eigenaar van de paarden. Teamsporten kende men niet in het oude Griekenland, hoewel er afbeeldingen bekend zijn van atleten die, waarschijnlijk ter ontspanning, met elkaar een balspelletje doen. Discuswerper Ook géén Olympisch nummer was de marathon, deze looptocht heeft een heel andere geschiedenis. In -490 versloegen de Atheners in de vlakte van Marathon de Perzische legers van koning Darius. De numeriek veel sterkere Perzen leden een zware nederlaag, en meer dan 6000 Perzen vonden de dood. De Griekse generaal Miltiades beval een van zijn krijgers, Phillipides, naar Athene te rennen om de overwinning bekend te maken. Daar aangekomen riep Phillipides op de agora "Verheug u, we hebben gewonnen", waarna hij als gevolg van de inspanningen of door een zonnesteek dood neerviel. Dit tragische avontuur is één van de meest bekende gebeurtenissen uit de Griekse geschiedenis, maar een marathonloop is in de oudheid nooit als sportevenement georganiseerd geweest. De afstand van Marathon naar Athene is ook minder dan veertig kilometer. Verspringer met gewichten, afgebeeld op een kwispedoor De huidige afstand van de loop is tot stand gekomen toen in 1908 in Londen de eerste marathonloop als Olympisch nummer gehouden werd. Het is de afstand van de startplaats, het terrein van Windsor Castle, tot de eindstreep vóór de koninklijke tribune in het westlondense White City-stadion, precies 42 kilometer en 195 meter. In de loop der tijden verloren de Olympische Spelen van de oudheid hun zuivere, nobele karakter. De winnaars waren niet langer tevreden met een bescheiden olijfkroon en de eer, ze eisten ook prijzen in natura. Corruptie deed z'n intrede en op den duur was alles te koop, ook overwinningen. In het hele Middellandse Zeegebied werd de invloed van Rome meer en meer voelbaar, ook Olympia ontkwam daar niet aan. De Spelen werden circusspelen, en gladiatoren namen geleidelijk de plaats van de atleten in. Het volk kreeg dorst naar bloediger vermakelijkheden. Speerwerper. De speer van licht vlierhout werd met een leren riem omwonden voor grotere stabiliteit In -146 was Griekenland niet langer onafhankelijk en was het een provincie van het Romeinse rijk geworden. De Spelen waren niet langer alleen voor Grieken toegankelijk, ook burgers van de republiek en zelfs barbaren mochten er voortaan aan deelnemen. De Spelen werden internationaal. Gedurende twee eeuwen deden de Romeinen er alles aan om de Spelen te bevorderen. Nadat keizer Nero de Spelen eens twee jaar uitgesteld had (van 65 tot 67) kwam de klad er echter in, en vanaf 216 van onze tijdrekening werden ze nog slechts op onregelmatige tijden gehouden. De opkomst van het Christendom verminderde ook de belangstelling voor de heidense goden, wat ook weer een verminderde belangstelling voor de Olympische Spelen teweegbracht. Het definitieve einde kwam in 393, toen de tot het Christelijk geloof bekeerde Romeinse keizer Theodosius de Spelen als een ‘heidense' instelling verbood. Het zou meer dan 15 eeuwen duren eer er opnieuw inter-nationale Olympische Spelen georganiseerd zouden worden. Op initiatief van de jonge Franse baron Pierre de Coubertin vonden in 1896 de eerste -moderne- Olympische Spelen in Athene plaats. Er waren 311 (uitsluitend mannelijke) deelnemers uit 13 landen, die in 9 sportdisciplines tegen elkaar uitkwamen. Dat is wel even iets anders dan het sportspektakel dat ons deze zomer te wachten staat... Ton Vis