De Vrede van Utrecht Dit jaar wordt gevierd dat precies 300 jaar geleden, in 1713, de Vrede van Utrecht werd getekend. Ongetwijfeld hebt u hiervan al het een en ander in de media kunnen lezen, horen en zien, zo zijn er in en om de stad deze zomer diverse tentoonstellingen, concerten, festivals en Mariaplaats Utrecht in de 18e eeuw manifestaties georganiseerd. Maar u zult zich wellicht ook afvragen waarom deze vrede eeuwen terug in Utrecht werd getekend, was er oorlog dan? In dit artikel hoop ik u wat meer duidelijkheid te kunnen geven in de achtergronden en gebeurtenissen die leidden tot die inmiddels beroemde 'Vrede van Utrecht'. Het Europa van de 16e en 17e eeuw werd gekenmerkt door twisten en godsdienstoorlogen. Zo kwam in 1648 met de Vrede van Westfalen een einde aan de Tachtigjarige Oorlog die Nederland voerde met Spanje, Vrede van Westfalen (1648) in de 18e eeuw een conflict dat meermalen opbloeide en weer uitdoofde, maar pas in 1648 tot een definitief einde kwam. Rond deze tijd bereikten de Nederlanden ook haar grootste economische en culturele bloeitijd, de Gouden Eeuw. Hoewel de Vrede van Münster, als onderdeel van de Vrede van Westfalen, een belangrijk punt vormt in de Europese geschiedenis en die van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, betekende het geenszins dat alles nu pais en vree was Oliver Cromwell in Europa. Nederland had dan wel vrede gesloten met Spanje, maar bijvoorbeeld Frankrijk bleef met Spanje in oorlog. De Nederlanden kwamen in economische conflicten terecht met Engeland, waar Oliver Cromwell er alles aan deed om de maritieme heerschappij van de Nederlanden te doorbreken, onder andere door de Acte van Navigatie. Dit resulteerde in twee Nederlands-Engelse oorlogen, schermutselingen en zeeslagen waaraan pas in 1689 een einde kwam toen Stadhouder Willem III als Koning William III in Engeland aan de macht kwam. Het dieptepunt voor de Republiek kwam in 1672, het rampjaar, toen de Nederlanden werden aangevallen door de legers van Engeland, Frankrijk en de bisdommen van Münster en Keulen. De aanval verscherpte de Johan de Witt (1625-1672) tegenstellingen tussen de regerende Staatsgezinden, onder leiding van raadspensionaris Johan de Witt, en de Prinsgezinden, de aanhangers van een bestuur door de protestante Oranjes. De Franse legers wisten een groot deel van de Republiek te bezetten, maar werden uiteindelijk tegengehouden door de Hollandse waterlinie. Het volk kwam in opstand en Prins William III werd in 1672 stadhouder, en in 1689 koning van Engeland vermoordde op 20 augustus 1672 de gebroeders Johan en Cornelis de Witt in Den Haag. Utrecht werd door een Franse legermacht van 30.000 man bezet. Uiteindelijk werden de vijandelijke legers met behulp van Brandenburg-Pruisen en diplomatieke druk van Spanje verdreven, en kwam er weer een Oranje aan de macht, stadhouder Willem III. De verwoeste Domkerk Hoewel de stad Utrecht de bezetting van de Franse troepen goed had doorstaan, kreeg de stad enkele jaren later toch met een grote ramp te maken. Tijdens een zware tornado stortte op 1 augustus 1674 het nog niet voltooide middenschip van de Domkerk in. De Domtoren zelf bleef gelukkig gespaard, en bleef redelijk ongeschonden. De ruïnes van het middenschip zouden wegens geldgebrek bijna anderhalve eeuw blijven liggen, deze werden pas in 1826 opgeruimd. Filips V Aan het begin van de 18e eeuw overleed een hele reeks vorsten, waardoor de bestaande machtsverhoudingen in Europa danig werd verstoord. Zo overleed de Spaanse koning Karel II kinderloos op 1 november 1700. Hoewel hij Filips van Anjou (Filips V) als opvolger had aangewezen, eisten zowel de Franse koning Lodewijk XIV als de Duitse keizer Leopold I de Spaanse troon op. Filips V was een kleinzoon van de Franse koning. Dit leidde tot de Spaanse Successieoorlog (successie betekent opvolging), met aan de en kant een machtig Frans-Spaans blok en aan de andere kant een coalitie van de Verenigde Provinciën, Pruisen, Oostenrijk en Groot-Brittannië. In 1701 marcheerden de troepen van Lodewijk de Spaanse Nederlanden binnen (gebieden die nu voornamelijk in België liggen). Lodewijk XIV hoopte van de Europese verwarring gebruik te kunnen maken door zo mogelijk het hele continent te veroveren. Jacobus II In september 1701 overleed ook Jacobus II, de voormalig koning van Engeland, die in 1688 op de vlucht was geslagen voor zijn schoonzoon, stadhouder Willem III, die daardoor zijn opvolger werd. Lodewijk XIV erkende diens zoon Jacobus III als de nieuwe koning van Engeland, maar hij beledigde daarmee het Engelse volk, dat met William & Mary de Glorious Revolution vierde. Koning- Queen Anne stadhouder Willem III dacht er aan het testament van Jacobus met wapens aan te vechten, maar hij struikelde in 1702 met zijn paard over een molshoop en overleed. Jacobus III, die in Frankrijk katholiek was opgevoed, kreeg geen kans op de Engelse troon omdat de Engelse Act of Settlement van 1701 bepaalde dat enkel protestante heersers in aanmerking kwamen voor de troonopvolging. Een andere dochter van Jacobus II, prinses Ann, werd daarop Queen of Great Britain. Er volgde een bloedig decennium met tienduizenden doden op het slagveld. In 1702 hadden legers van Frankrijk en Spanje posities ingenomen op grondgebied van hun bondgenoten. Italië was vrijwel geheel bezet door de Fransen, al werd rond Milaan nog gevochten. Piet Hein veroverde de Spaanse Zilvervloot De Engels-Nederlandse vloot veroverde in Vigo (Spaans Galicië) de Spaanse Zilvervloot en vijftien escorterende Franse schepen. De Staten-Generaal van de Nederlanden bepaalde dat de verenigde Staatse en Engelse legers een veldtocht in de Lage Landen zouden beginnen, onder leiding van de Hertog van Marlborough John Churchill, een voorvader van de latere Britse oorlogsminister Winston Churchill. Hij maakte zich meester van de Spaanse vestingen Venlo, Roermond, Stevensweert en Luik. Tussen 1702 en 1713 bevochten Frankrijk en Groot-Brittannië elkaar ook om de hegemonie op het Noord-Amerikaanse continent, in de zogenaamde Queen Anne's War. In 1702 hadden Engelse troepen de Spaanse nederzetting St. Augustine in Florida veroverd. Britse soldaten veroverden in 1710 Port Royal in de provincie Nova Scotia is nu een provincie van Canada Acadië op de Fransen, waarna het gebied werd hernoemd tot Nova Scotia. Vele van de Franse bewoners van het gebied werden verdreven; een aantal van hen vestigde zich zo zuidelijk als Louisiana, dat toen het zuidelijkste deel van de Franse bezittingen in Noord-Amerika was. In 1712 werd de wapenstilstand getekend; waarbij een jaar later Groot-Brittannië Newfoundland, de Hudsonbaai en de eilanden Saint Kitts en Nevis kreeg toegewezen. Utrechtse gulden uit 1713 Het was duidelijk dat geen van de Europese grootmachten een uiteindelijke overwinning zou kunnen behalen, bovendien kostte dat voortdurend oorlogvoeren elke staat handenvol geld. In 1711 begonnen Engeland en Frankrijk daarom geheime onderhandelingen die tot een principeakkoord zouden leiden. Ze spraken af dat er een afrondend vredescongres zou worden georganiseerd. De keus viel op Utrecht in de Republiek, 'omdat de stad brede straten had en als aangename verblijfplaats werd beschouwd'. Het Duitse Huis, nu deel van Hotel Karel V. Gezanten werden ondergebracht in monumentale panden o.a. aan het Janskerkhof en de Nieuwegracht. Waarom ze juist daar plaatsvonden is niet helemaal duidelijk, maar het moest wel in een land zijn dat behoorde tot de coalitie. Het Britse koninkrijk viel af, want onderhandelingen in deze machtige staat zouden voor Lodewijk XIV te vernederend zijn. De Republiek was een acceptabele locatie waar al twee eerdere vredesverdragen geregeld waren tussen dezelfde partijen, namelijk de Vrede van Nijmegen (1678) en de Vrede van Rijswijk (1697). Het is waarschijnlijk dat Lodewijk XIV zich Utrecht nog herinnerde als hem welgezind. De elite van de stad stond bekend als nogal pro-Frans. Men was er tamelijk anti-Oranje en in 1672 waren de regenten zeer bereid zich over te geven toen Lodewijk met zijn legers voor de poorten stond. Bij de onderhandelingen van de Vrede van Utrecht ging het er voornamelijk om de principe-overeenkomst die al bij eerdere onderhandelingen tussen de Fransen en de Britten gesloten was, uit te werken tot een gedetailleerd en eerbaar compromis. De eerste diplomaat arriveerde op 16 januari 1712 en de laatste verliet de stad op 26 juni 1715. Een boekje uit 1712 vermeldt waar de Heeren De Fransen brachten veel vertier naar de stad diplomaat arriveerde op 16 januari 1712 en de laatste verliet de stad op 26 juni 1715. Een boekje uit 1712 vermeldt waar de Heeren Plenipotentiarissen zich vestigden en hoe hun gevolg was gekleed. De boog kon trouwens niet altijd gespannen zijn. Een roddelkroniek meldde: "Van de dertig tot veertig buitenlandse ministers is er geen enkele zo bejaard dat de leeftijd hem het bedrijven van liefde beletten kan", wat wel blijkt uit de eerste vertaling na 300 jaar. Volgens deze roddelkroniek werd zelfs een dienaar van monseigneur De Polignac doodgestoken in een bordeel. De Franse koning Lodewijk XIV Bij de onderhandelingen over de Vrede van Utrecht ging het er voornamelijk om de principe-overeenkomst die al in 1711 tussen de Fransen en de Britten was bereikt, uit te werken tot een gedetailleerd en eerbaar compromis. Afgezanten van Frankrijk, Groot-Britannië, Portugal, Savoye, Brandenburg-Pruisen, en elk van de zeven provinciën waren aanwezig bij deze onderhandelingen, maar de laatsten hadden in de praktijk weinig in te brengen. De Franse gezant Melchior de Polignac sprak daarom Het stadhuis van Utrecht, 1713 beroemde woorden over de afgevaardigden van de Republiek: Wij onderhandelen "chez vous, de vous, sans vous" (bij u, voor u, zonder u). Men onderhandelde in het Stadhuis van Utrecht. Dit gebouw kende twee mooie portalen die even groot en fraai waren. De gezant van de Franse koning en die van koningin Anna van Groot-Brittannië konden zo als gelijkwaardig, met veel ceremonieel en decorum, bij de onderhandelingen binnenschrijden, zonder conflicten over wie als Laatste pagina van het traktaat van de Vrede van Utrecht eerste naar binnen mocht gaan. De gesprekken werden gevoerd door beroepsdiplomaten. Dat waren mannen van hoge adel, maar geen ministers of premiers met eigen politieke agenda's. De voertaal voor de onderhandelingen was het Frans, en in deze taal werden ook de verdragen opgesteld. Hiermee werd het Frans dé diplomatieke taal van die tijd. Na ruim een jaar onderhandelen, werd de Vrede van Utrecht formeel getekend op dinsdag 11 april 1713. Hierbij werd onder andere bepaald dat Filips V (van Anjou) koning van Spanje werd, maar moest afzien van aanspraken op de Franse troon. Groot-Brittannië kreeg uitbreiding van het koloniaal gebied in de vorm van Gibraltar en Minorca, waarmee het de toegang tot de Middellandse Zee beheerste. Oostenrijk kreeg delen van de zuidelijke Nederlanden, die sindsdien Oostenrijkse Nederlanden werden De kaart van Europa na het vredesverdrag genoemd. De Republiek der Zeven Provinciën kreeg de stad Venlo toegewezen, maar Frankrijk kreeg soevereiniteit over het Prinsdom Orange. Savoye kreeg het Koninkrijk Sicilië en werd een koninkrijk. De Verenigde Provinciën verloren het overwicht op zee, daarmee markeert de Vrede Van Utrecht het definitieve einde van de Gouden Eeuw, hoewel deze daarvoor ook al in verval was geraakt. Het belangrijkste echter wat dat er een stabiel machtsevenwicht in Europa werd bereikt waardoor - althans gedurende de eerstvolgende dertig jaar - nieuwe oorlogen werden voorkomen. Rameau De onderhandelingen zorgden voor een economische impuls in de stad en het gewest Utrecht. De stedelijke elite verhuurde zijn mooiste woningen en veel personeel aan de delegaties. Het is anderhalf jaar feest geweest voor de stad. Alles werd aangegrepen om grote feestmalen aan te richten en hoofs vertoon te organiseren. De hele horeca en vermaaksindustrie kenden gouden tijden. Het Calvinistische bestuur van Utrecht besloot het toneelverbod, dat in deze tijd gold, tijdelijk op te heffen. Georg Friedrich Händel Ook op muzikaal gebied bleef de Vrede van Utrecht zeker niet onopgemerkt. Georg Friedrich Händel schreef in Londen het Utrecht Te Deum en het Utrecht Jubilate, terwijl in Frankrijk onder andere Jean-Philippe Rameau, André Campra en Thomas-Louis Bourgeois speciale feestmuziek schreven. Sinds 2005 wordt het Utrecht Te Deum van Händel jaarlijks uitgevoerd in Utrechts Domkerk, om de herinnering aan deze historische gebeurtenis levend te houden. Ton Vis Met toneelspelen en kermissen vierde ook de bevolking uitbundig de Vrede van Utrecht