De filatelistische nalatenschap van zuidelijk Afrika Voor de verzamelaar die eens iets anders zoekt dan het bijeengaren van Nederlandse postzegels, vormt het Afrikaanse continent een bijzondere uitdaging. Vanaf het midden van de 19e eeuw zijn ontdekkingsreizigers de binnenlanden ingetrokken, hebben gebieden voor hun vaderland gekoloniseerd, zijn er ontwikkelingsmaatschappijen actief geweest, zijn er gebieden door oorlogen in andere handen overgegaan, kwamen landen onder tijdelijk mandaat te staan en, in recenter tijden, hebben veel landen hun koloniale banden afgeschud en zijn zelfstandig verder gegaan. Dit alles heeft in de filatelie duidelijk zijn sporen nagelaten. Omdat ik bijzondere belangstelling heb voor de voormalig Britse koloniën zal ik me in dit artikel op deze gebieden in Afrika concentreren. Hierbij gaat het in dit artikel dan vooral om Jan van Riebeeck zuidelijk Afrika, omdat wij Nederlanders daar nog altijd een speciale gevoelsband mee hebben. Wellicht zult u, net als ik, wel eens een zegel tegengekomen zijn waarvan de landsnaam of de opdruk u wel bekend voorkomt, maar u geen idee heeft van de geschiedenis die er achter zit. Ik dit artikel hoop ik daar wat meer duidelijkheid in te brengen. Het zuidelijkste deel van Afrika is voor ons Nederlandsers natuurlijk het meest interessante deel. Zoals we allen weten werd de Kaapkolonie in 1652 in opdracht van de VOC gesticht door de Culemborger Jan van Riebeeck, en tot de dag van vandaag worden door afstammelingen van de oorspronkelijke kolonisten nog een soort Nederlands gesproken, het 'Afrikaans'. Oorspronkelijk was de Kaapkolonie alleen bedoeld als verversings- en bevoorradingsstation voor VOC-schepen op hun lange zeereis naar Indië, en was het zelfs Het bekende 'Kaapse diehoekje', de eerste zegel op het Afrikaanse continent door de VOC verboden er een kolonie te stichten. Door de komst van vele boeren uit Holland groeide de nederzetting al snel uit, en een echte kolonie kon niet uitblijven. Met de oorspronkelijke bewoners, de Khoikhoi en de San werd aanvankelijk handel gedreven, maar zij kwamen in verzet toen bleek dat de Hollanders zich permanent in het gebied wilden vestigen. Van de kolonisten kregen ze spottende bijnamen als Hottentotten en Bosjesmannen. Velen trokken zich terug uit de veroverde gebieden, en ook dunde hun aantal uit door ziektes die de Latere zegels van de Kaapkolonie (periode 1871-1902) Hollanders meebrachten. In 1797 nemen de Britten zonder al teveel moeite de macht over van de Nederlanders in de Kaapkolonie. Vandaar dat de eerste postzegels die in Afrika werden uitgegeven, de vermaarde 'Kaapse driehoekjes', zegels zijn met een Britse waarde en inschrift. De Britten hadden weinig respect voor de gebruiken en cultuur van de oorspronkelijke Afrikaander bevolking, en hielden de Afrikaners of Boere De Grote Trek (zoals de voormalige kolonisten zich vooral noemden) stevig onder de duim. Na de Britse overname van Zuidelijk Afrika trokken de Boeren in De Grote Trek (daardoor ook wel Trekboers of Voortrekkers genoemd) rond 1840 naar de binnenlanden en stichtten daar verschillende boerenstaten, een aantal grote en kleinere republieken. De bekendste hiervan zijn de Zuid-Afrikaanse Republiek (Transvaal), Oranje Vrijstaat, de Republiek Natalia en Stellaland. In 1839 werd door de Voortrekkers de republiek Natalia gesticht, aan de oostkust van zuidelijk Afrika in het noorden van Zululand, met als hoofdstad Pietermaritzburg. In eerste instantie werd het door de Britten erkend, maar omdat de oorspronkelijke bevolking werd gedegradeerd tot tweederangs burgers en Afrikaander Boeren ook slaven hielden, besloten de Britten in 1843 Natalia te bezetten en te annexeren. De meeste Boeren trokken daarop naar Transoranje (Oranje Vrijstaat). Na de bezetting werd het de Kolonie Natal. Na 1910 werd het de provincie Natal, en na de afschaffing van de apartheid kreeg het gebied opnieuw een andere naam: KwaZulu-Natal. Het is de enige provincie in het huidige Zuid-Afrika dat de naam van de belangrijkste bevolkingsgroep draagt. Opdruk Zululand op een zegel van Groot Brittannië (1888) Zululand was in de 19de eeuw een van de belangrijkste zwarte koninkrijken in het zuidelijke deel van Afrika. Toen de Boeren en later de Britten hun gebied binnentrokken leidde dat tot talrijke gewapende conflicten en opstanden. In 1879 werd er een echte oorlog uitgevochten, de Anglo-Zulu War. Uiteindelijk wisten de Britten het hele gebied te veroveren, waarna Zululand van 1888 tot 1897 eigen postzegels uitgaf. De hele provincie Zululand werd in 1897 door Natal geannexeerd. Zegel van Oranje Vrijstaat met wapen: de Oranjeboom Oranje Vrijstaat (eerst genoemd Transoranje), gelegen tussen de Oranjerivier en de Vaalrivier, werd in 1842 door de Voortrekkers gesticht. De naam was afgeleid van die van de Oranjerivier, die weer vernoemd was naar het Nederlandse vorstenhuis, Oranje-Nassau. De hoofdstad was Bloemfontein. De Britten erkenden de onafhankelijkheid in 1854. Tijdens de Boerenoorlog vocht Oranje Vrijstaat zij aan zij met de Zuid-Afrikaanse Republiek tegen de Britten, tot deze De opdruk V.R.I. kent tal van afwijkingen republiek in mei 1900 door Engeland werd geannexeerd. De naam veranderde toen in Orange River Colony. Zegels van Oranje Vrijstaat werden overdrukt met V.R.I., wat staat voor 'Victoria Regina Imperatrix'. Bij deze opdrukken komen veel afwijkingen voor. Na het Zegels van de Kaapkolonie met opdruk overlijden van Koningin Victoria in 1902 zijn er ook zegels verschenen met de opdruk 'E.R.I.', ofwel 'Edward Rex Imperator'. Door een tekort aan postzegels zijn er ook zegels van Cape of Good Hope gebruikt met de opdruk 'Orange River Colony'. In 1910 ging de kolonie samen met Kaap de Goede Hoop, Natal en Transvaal op in de nieuw gevormde Unie van Zuid-Afrika. Zegel uit 1869 van de Eerste Republiek, met landswapen De Zuid-Afrikaansche Republiek (Z.A.R.), in de volksmond vaak Transvaal genoemd, werd gesticht door de Boeren die in de jaren 40 van de 19e eeuw diep het binnenland van Zuid-Afrika binnengetrokken waren. De hoofdstad was eerst Potchefstroom en vanaf 1 mei 1860 Pretoria. Het Verenigd Koninkrijk, dat de Kaapkolonie in bezit had Zegel uit 1879 tijdens de Britse bezetting en Natal aan de kust had geannexeerd, erkende de republiek in 1852. In 1877 werd het echter door de Britten bezet, waarna er in het land een onduidelijke situatie ontstond. Het duurde tot 1880 eer de boeren in verzet kwamen, waarna de Zegel uit 1885 met pence-opdruk Britten in 1881 bij Majuba overtuigend werden verslagen. Dit wordt ook wel de Eerste Boerenoorlog genoemd. Paul Kruger eiste en kreeg weer volledige zelfstandigheid, maar moest wel Stellaland en Goschen afstaan. De periode van 1882 tot 1900 wordt de Tweede Republiek genoemd. Na de annexatie door de Britten in 1900 werden zegels van Zegel uit 1879 tijdens de Britse bezetting de Z.A.R., net als in Oranje Vrijstaat, overdrukt met V.R.I. en E.R.I. Vanaf 1902 verschenen er zegels met als inschrift 'Transvaal'. In 1910 ging ook deze kolonie op in de nieuw gevormde Unie van Zuid-Afrika. Toen in 1885 in Transvaal bij Witwatersrand goud werd gevonden in een kilometerslange ertslaag, trok dit een grote stroom van niet-Boeren immigranten (uitlanders) aan, voornamelijk uit Engeland, die de oorspronkelijke Boeren-bevolking dreigde te overvleugelen. Eerder was in Oranje Vrijstaat bij Kimberley een rijke diamantvondst gedaan, wat ook begerige blikken van de Engelsen opleverde. Al in 1871 had Lord Kitchener in het Lagerhuis Transvaal (1902) gepleit voor een Britse overheersing van het gehele gebied. Na diverse schermutselingen en een door Cecil Rhodes gesponsorde mislukte staatsgreep besloot Engeland een grote troepenmacht samen te trekken in zuidelijk Afrika, wat in 1899 leidde tot de Tweede Boerenoorlog. Er was nog een andere reden voor de Britten om de macht in de Boerenrepublieken over te nemen: de ZAR zocht toenadering tot Duits Zuidwest-Afrika, wat de Britten niet konden toestaan. Na aanvankelijke successen van de Boeren wisten de Britten toch de oorlog te winnen, en in 1902 werd de Vrede van Vereeniging getekend die een einde aan de oorlog maakte en waarbij alle voormalige Boerenrepublieken door de Britten in bezit werden genomen. Zegels van Z.A.R. met Britse opdruk Swazieland. Een aantal zegels uit deze serie kent een opdruk zonder 'd'. In dezelfde regio vinden we ook Swaziland, dat aan drie zijden omsloten is door Zuid-Afrika en aan de oostkant door Mozambique. Het was en is een onafhankelijke staat bevolkt door de Bantoes. Rond 1890 claimde de Zuid-Afrikaanse Republiek de soevereiniteit, maar wist er nooit haar gezag te vestigen. Na de tweede Boer-oorlog (1899-1902) werd Swaziland een Brits protectoraat. In 1968 kreeg het van de Verenigde Naties volledige onafhankelijkheid. Het eerder genoemde Stellaland heeft als Boer-republiek maar een kort bestaan gehad: van 1883 tot 1885. De hoofdstad was Vryburg. Het lag in het gebied van Bechuanaland, ten westen van de Zuid-Afrikaanse Republiek (Transvaal). De Britten hebben Stellaland nooit erkend, en in 1885 maakte een Britse legereenheid een einde aan de republiek. Het grondgebied werd gevoegd bij Brits Bechuanaland, een kroonkolonie die in 1885 werd gesticht. Het zuidelijke deel werd in 1895 geannexeerd door de Kaapkolonie (Cape of Good Hope), terwijl het noordelijke deel verder ging als Bechuanaland Protectorate. Sinds 1966 is dit noordelijke deel de onaf-hankelijke staat Botswana. Een andere enclave in zuidelijk Afrika was Basutoland. Deze van oorsprong onafhankelijke staat werd in 1871 door de Kaapkolonie ingelijfd, waarna het bestuur vanaf 1883 rechtstreeks door de Britse Kroon werd uitgeoefend. Van 1871 dot 1910 werden hier postzegels van de Cape of Good Hope gebruikt, vanaf 1910 tot 1933 zegels van de Unie van Zuid Afrika. Vanaf 1933 werden in Basutoland eigen postzegels uitgegeven. Op 4 oktober 1966 werd het land onafhankelijk en is sindsdien het Koninkrijk Lesotho. Postzegel van Venda, een van de 'thuislanden' In de twintigste eeuw heeft Zuid-Afrika ook nog een tiental 'thuislanden' gekend, ook wel Bantoestan genoemd. Het was een voortvloeisel van de apartheid, bedoeld om meer controle te krijgen over de zwarte stammen en hen uit te sluiten van de Zuid-Afrikaanse politiek. Vier van deze thuislanden werden in de jaren '70 'onafhankelijk' verklaard: Bophuthatswana, Ciskei, In 1910 werd het hele gebied samengevoegd tot de Unie van Zuid-Afrika Transkei en Venda. Na het verdwijnen van de apartheid werden de thuislanden op 27 april 1994 herenigd met Zuid-Afrika. U ziet dat het aantal landsnamen dat geassocieerd kan worden met zuidelijk Afrika onwaarschijnlijk groot is. Niet alleen de geschiedenis van dit gebied is interessant, ook de postzegels getuigen van nieuwe machthebbers, veroveringen en overheersingen. Als je de geschiedenis kent, dan zie je dat er achter elke postzegel een heel verhaal schuilt... Ton Vis